خانه تاریخی غفوری، پاتوق معمارها شد

نخستین خانه و کتابخانه تخصصی معماری مشهد در محله عیدگاه آغازبه‌کار کرد؛ خبری خوش که با بازشدن در خانه تاریخی غفوری پس از سال‌ها مهروموم‌بودن همراه شده است. این خانه تاریخی که به همت شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن در زمستان گذشته آسیب‌شناسی شد و مرمت‌های اولیه را دریافت کرد، حالا نام «خانه معماری» را گرفته و در اولین گام هر روز میزبان علاقه‌مندان به کتاب و کتاب‌خوانی، به‌خصوص در حوزه معماری است.

خانه‌ای با تاریخ دویست‌ساله و حتی بیشتر که ترکیبی از معماری دو دوره پادشاهی را دارد و از این پس قرار است با حضور معماران گره‌های مرمت شهری را باز کند و مرجع معماری بنا‌های مشهد شود. در افتتاح این خانه و کتابخانه که با حضور تعدادی از علاقه‌مندان به کتاب، تحصیل‌کرده‌های معماری و مسئولان شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن و پژوهشکده ثامن برگزار شد، از دغدغه هویت و معماری در مشهد بیشتر از هر موضوع دیگری حرف به میان آمد.

خانه‌ای برای معماران

«اگر شهرها، کالبد‌ها و بنا‌ها را کلماتی برای معنای فرهنگ بدانیم، معماری، خانه فرهنگ است.» آغاز صحبت‌های مدیر تسهیلگری و مشارکت‌های شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن در مراسم با این جمله بود که آن را به زبان معماری گره زد و افزود: زبان معماری هر اقلیم و بافت از دل فرهنگ و سنت همان اقلیم می‌تراود. ما برای تداوم معماری بافت تاریخی مشهد و پاسخ به نیاز جدید آن نیازمند جایی بودیم تا اصحاب نظر گردهم آیند و پس از برشمردن سنت و دستورزبان معماری بافت تاریخی مشهد، آن را تداوم بخشند که آنجا خانه معماری بافت تاریخی مشهد است.

مجتبی گیوه‌چی به کتابخانه تخصصی معماری اشاره و بیان کرد: این مکان به‌جز داشتن کتاب‌های ارزشمند، به آتلیه و فضای اشتراکی برای معماران و دانشجویان مجهز است که مأموریت مستندنگاری معماری بافت تاریخی اطراف حرم را بر عهده دارد.

طبق اشاره‌های او، مستندسازی مجموعه کاملی از پلان‌ها، طرح‌ها، اسکیس‌ها، عکس‌ها، پایان‌نامه‌ها و فیلم‌هایی که با نگاهی معمارانه روزانه تولید می‌شوند، ولی هیچ‌گاه جایگاهی برای نگهداری و معرفی نداشته‌اند، در این کتابخانه تخصصی معماری نگهداری می‌شوند و در اختیار علاقه‌مندان قرار می‌گیرند.

او با تأکید بر اینکه این مکان می‌تواند گره‌های مرمت شهری را بگشاید و مرجع معماری بنا‌های مشهد شود، تصریح کرد: خانه معماری از جنس نهاد‌های واسطه و تنظیمگر است تا کنش میان دیوان حاکمیت و ایوان جامعه را تنظیم و تسهیل کند.

ارزش خانه غفوری معماری آن است

وقتی در زمستان مرمت اولیه خانه غفوری آغاز شد، مرمت‌کار‌ها از ارزشمندی آن گفتند و تأکید کردند که ارزشمندی این خانه در دوره ساختش نیست، بلکه در روایت معماری آن است.
روایتی از معماری‌ای که محسن اکبرزاده، دارنده دکترای معماری اسلامی و از میهمانان این خانه، وقتی خواست از آن بگوید، دست گذاشت روی تفاوت معماری در مشهد با دیگرشهر‌های ایران که شاید خیلی توجه بازدیدکننده‌ها را جلب نکند.

او با بیان اینکه موضوع سکونتگاه‌ها در همه دنیا فقط سکونت است، اما در مشهد با یک سکونتگاه دارای موضوع روبه‌رو هستیم، حرف‌هایش را چنین ادامه داد: مزیت‌های زیستی که به سکونت آدمی ختم می‌شود، الزاما باعث تشکیل مشهد نشده است. یک سوژه دیگری وجود داشته که باعث تشکیل این بافت و هسته مرکزی شهر شده است. فهم اینکه این مجموعه بافت شهری چه نسبتی با آن سوژه برقرار می‌کند، کلید فهم مسئله معماری بافت پیرامون حرم است.

او به معماری ورودی خانه‌ها و مقایسه مشهد با چند شهر دیگر پرداخت و اضافه کرد: ورودی خانه‌های تاریخی مشهد با شیراز، یزد و حتی اصفهان فرق دارد. در شیراز آجرکاری بالای سردر بیشتر است، اما در مشهد آجرکاری‌ها محدودتر می‌شود. این درحالی است که در یزد این روش را نمی‌بینید و با عقب‌نشستن فضایی روبه‌رو هستید و در اصفهان تزیین بیشتر روی در‌ورودی خانه قرار می‌گیرد.

خودخوری در معماری مشهد

دبیر گروه معماری و شهرسازی پژوهشکده ثامن با طرح اینکه چرا این الگو‌های ورودی با هم تفاوت دارند، گفت: شیراز نوعی بافت زراعتی دارد و شهر تاجر ساخته است. در اصفهان این خانه‌ها بسیار بزرگ‌تر می‌شود.

هر سرای اصفهانی یک کاروان‌سرا در مقیاس خانوادگی است و در یزد مسئله جدی اقلیم وجود دارد، اما مشهد متفاوت عمل می‌کند. در اینجا تزئینات کمتری می‌بینید. نوعی خودخوری و خودداری از گفتن از درون‌مایه وجود دارد. اکبرزاده اضافه کرد: از آن سمت، مشهد ناامن بوده است. غارت‌های زیادی در مشهد اتفاق افتاده که مستمرترینش به حمله ازبک‌ها برمی‌گردد. به همین خاطر مشهدی‌ها مجبور بودندثروتشان را پنهان کنند، حتی این را که وسعتش در پشت در به چه اندازه است، نشان ندهند.

طبق گفته‌های او، وقتی از بافت تاریخی مشهد صحبت می‌کنیم، ضرورت دارد که متغیر‌های مؤثر بر شکل‌گیری آن را بشناسیم. یعنی هر توسعه‌ای که می‌خواهد در آن اتفاق بیفتد، اگر متوجه این نسبت با خودش نشود، بسیاری از امتیازاتش را از دست می‌دهد.

اکبرزاده همچنین به مداخلات انسانی هم اشاره کرد و افزود: در این سال‌ها سطح توانایی مداخله را بیشتر کردیم، ولی سطح شناخت بیشتر نشد. به همین دلیل تصمیم گرفتیم با لودر مسئله‌مان را حل کنیم. نبود شناخت و پیروی و بازخوانی سنت، مهم‌ترین مسئله‌ای است که نمی‌گذارد طبیعی فکر کنیم و منطقی عمل کنیم.

او گفتن از معماری را به این خانه وصل کرد و افزود: فرصتی مثل خانه معماری بافت یک اتفاق موضوعی است؛ یعنی تأملی درباره معماری بافت ایجاد می‌کند. احتمالا جزو اندک‌شانس‌های ماست که فرصت داشته باشیم سنت معماری بافت را به دلایلش برگردانیم.

به‌دنبال نشان‌دادن معماری ایرانی

پشت‌صحنه این اتفاق مبــــارک، تلاش‌هــــای زهرا‌حسینی است که آرزوی کتابخانه‌دارشدنش در این خانه تاریخی محقق شد. این تحصیل‌کرده معماری با هزینه شخصی و همراهی شرکت عمران و مسکن‌سازان ثامن این خانه قدیمی را به کتابخانه تخصصی معماری تبدیل کرد تا به گفته خودش هر معماری پیش از پاگذاشتن میان قفسه‌ها، چشمش به معماری زیبای ایرانی بیفتد.

او که این روز‌ها در حوزه پژوهش فعال است و کتابی در همین حوزه در دست تألیف دارد، گفت: راه‌اندازی این کتابخانه برای من آورده مالی ندارد، اما من را به آرزویم که نشان‌دادن هویت و تاریخ شهرم به سازنده‌ها و دادن الگوی بصری است، می‌رساند.

طبق گفته‌های او، این کتابخانه بیش از ۱۱۰۰ کتاب و مجله تخصصی معماری دارد و امکان تهیه مستند، برگزاری کارگاه‌های آموزشی، اجرای پروژه‌ها و... را برای معماران مهیا کرده است.
حسینی که برای شناساندن این خانه و کتابخانه، نرم‌افزار پاسارگاد را طراحی کرده، هر روز از ساعت ۹ تا ۱۷ میزبان علاقه‌مندان در خیابان شهید‌حاجی‌حسنی‌کارگر ۳ است.